Türk Mitolojisinde Tanrı ve Tanrıça İsimleri

Türk mitolojisi, tarihi Türk halklarının inanmış oldukları mitolojik bütüne verilen isimdir. Eski efsaneler, Türk halklarının eski ortak inancı Tengricilikten öğeler taşır. Bunların bazıları sonradan İslami öğeler ile değiştirilmiştir.

Türk mitolojisi, birçok araştırmacıya göre aynı Tengricilikte de olduğu gibi tektanrıcı bir temelden, zamanla çoktanrıcı bir biçime doğru gelişmiştir. Ayrıca tarihi Türk halklarının temasa geldikleri Zerdüştlük, Mani dini ve Budizm de Türklerin mitolojisinde izler bırakmıştır. Bu yüzden genel bir tanım olan Türk mitolojisine, halkların çeşitliliği ve inançtaki farklı unsurlar göz önünde tutulursa Türk Mitolojileri demek daha doğru olabilir.

Türk Mitolojisi – Eski Türk Tanrılarının İsimleri:

Adad

Adakutay

Adar

Ağaç han

Ağada

Ağilim

Aiyanar

Akhan

Ak toyun

Alasbatır

Alda

Altay han

Amal

Aman

Ammezzad du

Ammun

Ammunki

Ancazin

Andarkan

Ank

Anshar

Anu

Anunnaki ler

Arah

Ardini

Ardis

Ark-hu

Arsi mela

Arunas

Aş-kesapa

Aştabi

Ayata

Ay han

Babar

Balala

Baran

Batır

Bunçak

Dağ han

Darak

Demir han

Deniz han

Devi (kali)

Dingir

Ea (enki, ank)

Enki

Enlil

Enmesarru

En urta (en-zu)

Erlik han

Gibili (girsu)

Gişzida

Gizida

Goğa

Gök ejderha

Gök han

Gök tanrı

Gramadevate

Gud

Gudatu

Gudea

Gün han

Gölpön ata

Haldi

Halkı

Hama-nni

Haniş

Hapantalliyas

Harziş

Haşameli

Haşenil

Huban

Hurbi

Hutran

Hutuh

Hu- tuini

İgigiler

İluİn

İr

İra

İragal (nerga)

İrgal narada

İrşirra’lar

İskur

İşmekaralı

İtoga

Kabrides

Kali (devi)

Kambarata

Kumruşapa

Karakaplumbaga

Kara han

Karsa

Kaşku

Kayadan

Kayra (kara han)

Ka-zal

Kergiday

Kuhumban

Kındakarbu

Kırsa- mas

Kızıl kaplan

Kızıl kuş

Kuday

Kumarbi

Kusuk

Lagamal (el-et)

Lama

Lugal

Lugal banda

Lugan kurkura

Magan silkilak

Malahay

Manyos

Mergen

Minki

Mucera

Mummu

Mut

Nabu

Nahhunt

Nalaini

Nan nar, (en-zu)

Napirtu

Napsa

Naruti

Nergal

Nerik

Nin girsu

Nin

Ni-nip

Nin karak

Nin marki

Ninuraş

Nudimmu

Oba

Odine

Oğan

Okto han

Ongol

Orangay

Öze gök

Özen han

Panintmri

Papsukkal

Piva

Pushan

Ra-mman

Rudra

Sabıray

Sarı (kara) han

Sarru

Saspunas

Sebitu

Selardis

Sin

Sotrol

Suiyesi

Sulikatte

Suma

Sustuganah

Şamaş

Şandaş

Şapak

Şara

Şar-rumma

Şimege

Şullat

Şumukan

Takiti

Talay han

Tarhan

Tarhunza

Tarila

Telepinu

Temti

Tengere kaan

Tesup

Tinia

Tiriyas

Tirs

Tor

Toyer

Tuiyesi

Turani

Turko

Turmuş

Turun

Uduran (huduran)

Ugus (tugus)

Ulu toyun

Upurkupak

Uraş

Utu

Ülgen

Yalpagan

Yarri

Yeşil han

Yıldız han

Zabba-ba

Zas hazuna

Zit ,ariyas

Türk Tanrıları:

Ülgen:

Ülgen, Türk mitolojisinde (Tengricilik döneminde) Türklerin iyilik tanrısıdır. Tek Tanrı inancında Göktanrının oğlu ve Gök Aleminin Hükümdari olarak görülmüştür. Bai Ulgan, Ulgan gibi adlarla Sibirya kavimlerince de yaratıcı tanrı olarak anılır.

Göğün on yedinci katında oturan Tengere Kayra Kan’dan ‘dönüşüm’ yoluyla yaratılan göksel üç tanrı sıralamasında ilk sırada yer alan ve göğün on altıncı katında oturduğuna inanılan, hava durumunu, verimliliği ve doğurganlığı yönettiği kabul edilen, sonraları işlevlenerek Göktanrı’nın yerini alan tanrı; Bay Ülgen.

Ülgen’in dokuz kızı :

Ülgen’in “Karakuş, Karşıt, Buura-Kan (Pura Kan), Burça Kan, Yaşıl Kan, Er Kanım, Baktı Kan” adında yedi oğlu, Ak Kızlar ve Kıyanlar diye adlandırılan dokuz kızı vardır.

Ak Kızlar, Kamların esin perileri olan Tanrı Ülgen’in dokuz kızı. Tanrısal saflıkları ve güzellikleri nedeniyle ak olarak anılırlardı. Herkese saz olan Gamsız guguk kuşu ile oynaşıp, gülüşüp, eğlenirlerdi. Ak, Altay Türkçesinde cennet demekti. Şaman davullarına resimleri yapılır, kimi zaman da putları şaman cüppelerine dikilirdi.

Ülgen’in yedi oğlu:

Yabaş Kan:

Erlik’in yedi -ya da dokuz- oğlundan biri olduğuna inanılan ve Yeraltı’ndaki ve Yeryüzü’ndeki kötülükleri yönetenler arasında yer aldığına inanılan ve kamla Erlik arasında arabuluculuk yaptığı kabul edilen mitolojik karakter.

Yaşıl Kan: Yedi Altay boyundan birinin koruyucu ruhu (iyesi) olduğuna inanılan ve doğanın yeşillenmesini, yani doğanın doğumunu yöneten olduğu kabul edilen, Ülgen’in yedi oğlundan biri.

Aldatıcı:

Yeraltı tanrısı Erlik’in insanların canını alması için yeryüzüne gönderdiği ve onun elçisi olduğuna inanılan kötü ruh. Ölüm meleği. Bu inanç Türklerin başka dinlerin etkisinde kalmalarıyla oluşmuştur.

Altaylılara göre ölü bir evden çıktıktan sonra Aldacı denilen kötü ruhlar evde kalır. Bunun için o evden yedi gün dışarıya eşya verilmez ve içeriye de alınmaz. Ev, yedi gün sonra temizlenir ve ancak sonrasında o eve girilip yemek yapılır.

Altay Han:

Altaylar’ın Tengricilik inancında, güçlü bir Yer Su dağ ruhudur. Altaylar onun Altay dağlarının en yüksek zirvesinde oturduğuna inanırlar. Tek tanrılı bir din olan Tengricilik dininde çeşitli ruhlar bulunmaktadır. Ancak bunların hiçbir tanrı değildir. Türklerde her yerde var olan Tengri vardır.

Erlik Han:

Eski Türklerin ve Moğolların inancı Tengricilikte yeraltı aleminin efendisidir. Tengri’nin oğlu (günümüzde iblis olarak kullanılan bir tür cin) olmasına rağmen kötülüğü simgeleyen bir tanrıdır.

Altayların bir yaradılış efsanesine göre Erlik Han, dünyanın yaradılışında Tengri’ye karşı fenalık yapmış ve Tengri onu ceza olarak yeraltı âleminin efendisi yapmıştır.

Erlik Han, yeraltı Âleminin en alt katında yeşil demirden bir sarayda, gümüşten bir tahtın üzerinde oturur. Orada kendine koyu kırmızı parlıyan ve çok az ışık veren bir güneş yaratmıştır. Emrinde dokuz semerli boğası vardır.

Tanrıya fenalık eden Erlik Han lanetlenmiştir, Tanrı “Sen bana hile düşündün, fenalık ettin, senin halkın da hep hileciler, fenalık düşünenler olsun der.” ve yarattığı karada dokuz dallı çam ağacının dokuz dalından kendi halkını türetir. Erlik bu halk benim olsun der tanrıya. Tanrı da ona git kendi halkını kendin bul deyip Erlik’i geri çevirir. Tanrının halkının bu ağacın yalnız doğuya bakan 5 dalından istifade etmelerine izin verilmiştir. Kalan 4 dal yasaklamıştır. Erlik gidip bu halkı baştan çıkarır. Erkek olan Törüngey ile dişi olan Eje, Erlik’in şu sözüne kanarlar “Bu 4 dal aslında size yasak değildir, meyveleri de pek tatlıdır. Dilediğinizce yiyin.” Erlik sonra ağaca bekçi bulunan yılan uyurken ağzına girer ve ağaca çıkar, Eje’ye müsaade ettiğini söyler. Bunun üstüne Eje meyveden yer, Törüngey’in de ağzına sürer. Tanrı durumu fark eder ve Erlik’i yer altına gönderir. Eje’ye “Sen benim sözümü tutmadın bundan sonra gebe kalasın ve doğum sancıları çekesin” der. Yılana “Sen benim sözümü tutmadın, bundan böyle Şeytan- diye bilinesin, herkes seni ezmeye öldürmeye çalışsın” der. Törüngeye “Sen benim sözümü tutmadın, 9 kızın 9 oğlun olacak ve hepsinden sen sorumlu olacaksın, insan neslini sen çoğaltacaksın”der. “Hepinizi hanemden kovuyorum, dünyaya gönderiyorum, burada sizi ben beslerdim, ben korurdum, artık kendinizi besleyip koruyacaksınız, bir daha da sesimi duymayacaksınız” diye ekler. Böylece Erlik insanoğluna ilk kötülüğünü etmiş olur. Kıranları yapan tanrıdır.

Kambar Ata:

Kambar Ata Sibirya Türklerinin, özellikle Yakutların ve Altayların Tengricilik inancında, atları koruyan ruhtur.

Kara Han:

Kara Han ya da Kayra Han, Altaylılar, Ostyaklar veya Yakutlar gibi bazı Sibiryalı toplumların mitolojilerinde göğün 7.nci katında oturan yüksek derecede bir tanrı.

Altayların yaratılış efsanesinde dünyanın yaratıcısı olarak gösterilir. Kara Han bu efsanede ayrıca tüm Tengricilikte yeraltı aleminin tanrısı olarak tanılan Erlik Han’a ceza olarak yeraltı aleminin tanrısı olma görevini verir.

Kerey Kan:

Kerey Han (ya da Kerey); Yeraltı tanrısı Erlik’in yardımcılığını da yapan dokuz oğlundan biri, kötücül bir ruhtur.

May-Ata:

Altay mitolojisinde, Ülgen’in, göğün üçüncü katında oturduğuna inanılan iki oğlundan biri. Ülgen’in, insanların hamisi ve piri sayılan oğlu.

Tengere Kayra Kan:

Tengere Kayra Kan (ya da Tengere Kayra Han); Altay topluluklarında, varlıkların başlangıcı, insanoğlunun anası ve atası olduğuna inanılan, göğün on yedinci katında oturarak evreni yönettiği, kendi özünün taşması yoluyla üç yüksek tanrıyı yarattığı, bunların ilkinin Bay Ülgen olduğu kabul edilen Göktanrı.

Türk Tanrıçaları:

Gün Ana:

Gün Ana Altay Türklerinin Tengricilik inancında güneş ile birlikte Gök Alemi’nin en yüksek katında oturan, güneş tanrıçası olarak görülebilecek kutsal bir varlıktır. Bu inanca göre gün ana insanların ilk büyük annesi, ve Ay Dede ilk büyük babasıdır.

Satılay:

Satılay Sibirya Türklerinin, özellikle Yakutların Tengricilik inancında, bir kötülük ruhu ya da tanrıçasıdır. Diğer Çor ruhları gibi, o da insanlara ruh hastalıkları ve kendini bilmemezlik getirir. Çaresiz kalmış ve umudu kesilmiş insanları intihar etmeye teşebbüs ettirir.

Umay:

Umay (Arapça:kelimesi Divân-ı Lügati’t-Türk’te, günümüzde ana rahmindeki plasenta kelimesini karşılayacak şekilde, “son, kadın doğurduktan sonra karnından çıkan sonu” olarak geçmektedir. Orhun Yazıtlarında da geçen Umay, Türk ve Moğol mitolojisinde bir bereket tanrıçası olup hamilelerin, doğmuş ve henüz doğmamış çocuklar ile hayvan yavrularının koruyucusudur.

Tengricilik inancında Tengri’den sonra gelen en önemli tanrısal varlıktır. Eski Türk yazıtlarında Tengri’nin yanında ara sıra sadece onun adı geçer. Diğer tanrısal varlıkların adı eski yazıtlarda geçmez.

Umay, bir çocuk doğacağı zaman oraya varır ve gök alemindeki Süt gölünden getirdiği bir damlayı çocuğun dudaklarına sürer, ona böylece dirilten bir Ruh verir.

Kaynaklar:

– Türk Mitolojisi, Yazar:Murat Uraz, Basım Tarihi: Nisan 2001-Türk Mitolojisi I. Cilt (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) Yazar: Bahaeddin Ögel, Ankara, 1998, 3. baskı. – Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük Yazar: Celal Beydili, Yurt Kitap-Yayın; Mart 2005, 1. Baskı